Zgodnie z art. 1 ustawy o izbach lekarskich Samorząd Lekarzy jest niezależny w wykonywaniu swych zadań i podlega tylko przepisom ustawy. Jednostkami organizacyjnymi samorządu lekarzy posiadającymi osobowość prawną są: Naczelna Izba Lekarska i Okręgowe Izby Lekarskie.
W szczególności organizacja, sposób działania oraz kompetencje Izb Lekarskich wynikają z następujących aktów prawnych:
1. Ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich
2. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2007 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach wpisu do rejestrów indywidualnych praktyk lekarskich, indywidualnych specjalistycznych praktyk lekarskich i grupowych praktyk lekarskich
4. Kodeks Etyki Lekarskiej
Akty prawne NRL III kadencji
5. Uchwała NRL nr 2/98/III
6. Uchwała NRL nr 18/98/III
7. Uchwała NRL nr 80/99/III w sprawie obszarów, siedzib i nazw OIL
8. Uchwała NRL nr 81/99/III
9. Uchwała NRL nr 1/85/00/III
10. Obwieszczenie Prezesa NRL nr 1/01/III
11. Uchwała NRL nr 1/119/01/III
12. Uchwała NRL nr 19/137/01/III
13. Uchwała NRL nr 20/138/01/III
14. Uchwała NRL nr 23/141/01/III
Akty prawne NRL I i II kadencji
15. Uchwała NRL nr 17/90/I
16. Uchwała NRL nr 49/91/I
27. Uchwała NRL nr 67/92/I
18. Uchwała NRL nr 4/94/II
19. Uchwała NRL nr 8/94/II
20. Uchwała NRL nr 54/95/II
21. Uchwała NRL nr 86/96/II
22. Uchwała nr 9 IV KZL z 12.12.1997
Zadaniem samorządu lekarzy jest w szczególności:
- sprawowanie pieczy i nadzoru nad należytym i sumiennym wykonywaniem zawodu lekarza,
- ustanawianie obowiązujących wszystkich lekarzy zasad etyki i deontologii zawodowej oraz dbałość o ich przestrzeganie,
- reprezentowanie i ochrona zawodu lekarza,
- integrowanie środowiska lekarskiego,
- zajmowanie stanowiska w sprawach stanu zdrowotności społeczeństwa, polityki zdrowotnej państwa oraz organizacji ochrony zdrowia,
- współpraca z towarzystwami naukowymi, szkołami wyższymi i jednostkami badawczo-rozwojowymi w kraju i za granicą,
- prowadzenie instytucji samopomocowych i innych form pomocy materialnej dla lekarzy i ich rodzin,
- zarządzanie majątkiem i działalnością gospodarczą izb lekarskich,
- wykonywanie innych zasad określonych odrębnymi przepisami.
Zadania określone powyżej samorząd lekarzy wykonuje w szczególności przez:
- przyznawanie prawa wykonywania zawodu lekarza i prowadzenie rejestru lekarzy,
- negocjowanie warunków pracy i płac,
- sprawowanie orzecznictwa w przedmiocie orzekania o niezdolności do wykonywania zawodu lekarza,
- współdziałanie w sprawach doskonalenia zawodowego lekarzy,
- przewodniczenie komisjom konkursowym w konkursach na stanowisko ordynatora i uczestnictwo w konkursach na inne kierownicze stanowiska w służbie zdrowia,
- opiniowanie projektów ustaw dotyczących ochrony zdrowia i przepisów dotyczących wykonywania zawodu lekarza bądź występowanie o ich wydanie,
- opiniowanie i wnioskowanie w sprawach kształcenia przed i podyplomowego lekarzy i w innych zawodach medycznych,
- prowadzenie badań dotyczących ochrony zdrowia i wykonywania zawodu lekarza,
- sprawowanie sądownictwa lekarskiego w zakresie odpowiedzialności zawodowej lekarzy oraz sądownictwa polubownego,
- występowanie w obronie interesów indywidualnych i zbiorowych członków samorządu lekarzy,
- współdziałanie z organami administracji publicznej, organizacjami politycznymi, związkami zawodowymi oraz innymi organizacjami społecznymi w sprawach dotyczących ochrony zdrowia ludności i warunków wykonywania zawodu lekarza.